De quantumfysica heeft de fundamenten van het filosofisch denken opgeschud, waardoor we essentiële concepten zoals realiteit, causaliteit en zelfs de aard van kennis opnieuw moeten overdenken. Terwijl we het eeuwfeest van deze revolutionaire theorie vieren, wordt het steeds duidelijker dat de impact ervan veel verder gaat dan het gebied van de natuurkunde. Het herdefinieert hoe we de wereld en onze plaats daarin begrijpen.
In december 1925 ontwikkelde de Oostenrijkse fysicus Erwin Schrödinger een vergelijking die onze manier van beschrijven van de realiteit voor altijd zou veranderen. Sindsdien is de subatomaire wereld geen exotisch terrein meer, maar de onzichtbare basis van veel technologieën die we dagelijks gebruiken. Daarnaast stelt de quantumfysica ook een uitdaging voor de filosofie, vooral met de vele vragen die het oproept vanuit een conceptueel perspectief en met betrekking tot onze wereldinterpretatie.
In het culturele programma van RSI, Alphaville, benadrukte Cristian Mariani, onderzoeker aan het Instituut voor Filosofische Studies van de USI in Lugano, deze filosofische revolutie: “De quantummechanica,” zegt hij, “is de culminatie van de reflectie die ons heeft geleid om in de diversiteit van dingen om ons heen naar een unificerend principe te zoeken: van sterren tot planten en de complexiteit van onze hersenen… Wat ons verbindt is dat alles is gemaakt van elementaire deeltjes.”
Dit principe, dat al sinds de vroegste Griekse filosofen wordt gezocht, vindt in de quantummechanica een formulering die onze diepste intuïties over de aard van de realiteit uitdaagt. Mariani legt verder uit: “We weten niet wat er gebeurt wanneer we interageren met kwantumsystemen. Er gebeurt iets, maar we weten niet precies wat.” Deze intrinsieke onzekerheid heeft geleid tot een radicale heroverweging van het concept causaal verband, een pilaar van het westerse filosofische denken.
Ook Guido Tonelli, fysicus bij CERN en professor aan de Universiteit van Pisa, heeft benadrukt hoe de quantummechanica concepten heeft geïntroduceerd die onze dagelijkse waarneming van de wereld uitdagen: “In de wereld van het oneindig kleine zijn meetoperaties uiterst delicaat, omdat in deze wereld de energie-uitwisseling vergelijkbaar is met de interactie die nodig is om de meting uit te voeren. Dus de waarnemer moet, bij het omgaan met kleine energie-uitwisselingen, uiterst voorzichtig zijn, want de meetoperatie kan zelf het resultaat veranderen.” Deze overweging heeft diepgaande filosofische implicaties, waarbij de idee van een objectieve realiteit onafhankelijk van observatie ter discussie wordt gesteld.
Het probleem van kwantumonzekerheid, waar Mariani op ingaat, heeft onze begrip van materie gerevolutioneerd: “We kunnen microscopische objecten beschouwen als een soort wolken, waardoor ze geen gedefinieerde eigenschappen hebben. Dit is een filosofisch probleem dat al sinds Plato wordt besproken. In de Timaeus spreekt hij over de demiurg die de wereld van ideeën vormt, en voordat hij dat doet, begint hij met deze receptacle, een soort vormeloze materie. De kwantumwereld is een soort platonische receptacle, maar we hebben geen demiurg. We doen metingen en we weten niet hoe we deze elektronen zo kunnen bepalen dat we tafels, machines, enzovoort krijgen.”
De kwantumrevolutie heeft ook invloed gehad op de manier waarop we denken over bewustzijn en de geest. Sommige theorien hebben gesuggereerd dat kwantumfenomenen een rol zouden kunnen spelen in de hersenprocessen, wat nieuwe perspectieven opent op het geest-lichaamprobleem en de aard van bewustzijn.
Een eeuw na de formulering biedt de quantummechanica dus nog steeds nieuwe perspectieven op de aard van de realiteit en onze rol als observatoren. Het heeft fundamentele concepten zoals causaliteit, determinisme, objectiviteit en de aard van materie en informatie in vraag gesteld. Zoals Tonelli concludeert: “We zijn pas aan het begin van een soort revolutie die de afgelopen honderd jaar de hele wereld heeft verwoest.” Deze revolutie beperkt zich niet tot de natuurkunde of technologie, maar blijft op diepgaande wijze ons denken en ons begrip van het universum en onze plaats daarin vormgeven.
Het vieren van het eeuwfeest van de quantummechanica in 2025 is daarom niet alleen een eerbetoon aan een succesvolle wetenschappelijke theorie, maar ook een erkenning van hoe deze theorie voor altijd onze manier van filosoferen en ons vragen stellen over de diepste zaken van het bestaan heeft veranderd.
