DNA-spiralen, de moleculen die onze genetische code dragen, zijn een symbool van de wetenschap dat bijna iedereen herkent. Ze verschijnen in kunstwerken, sieraden, op postzegels en affiches, en een groot model staat in de woning van de fysici Sheldon en Leonard in de serie “The Big Bang Theory”.
De ontdekking van de structuur en functie van het DNA-molecuul wordt beschouwd als een van de drie grootste doorbraken in de biologie, samen met Charles Darwins evolutietheorie en de onderzoeken van monnik Gregor Mendel naar erfelijkheid. James Watson was slechts 24 jaar oud toen hij samen met Francis Crick het mysterie oploste.
Op 28 februari 1953 slaagden zij erin vast te stellen dat DNA een dubbele helix is en hoe het molecuul zichzelf kan kopiëren om genetische informatie op te slaan en door te geven. “We hebben het geheim van het leven ontdekt!” verkondigde Francis Crick aan iedereen binnen gehoor toen ze die dag lunchten in pub The Eagle in Cambridge. James Watson had liever gehad dat ze wat bescheidener waren, schrijft hij in zijn autobiografie “Dubbelspiralen” – zowel omdat ze niet alle details helemaal in kaart hadden, als vanwege de dramatische gevolgen die de ontdekking kon hebben.
“We wisten dat er een nieuwe wereld was geopend, en dat een oude wereld, die vrij mysterieus leek, verdwenen was,” zei James Watson in zijn toespraak op het Nobelbanket in 1962, toen de doorbraak werd bekroond met de Nobelprijs voor geneeskunde.
Vanaf het begin waren er ook controverses. De jonge Amerikaanse bioloog Watson arriveerde in 1951 aan de Universiteit van Cambridge in het Verenigd Koninkrijk, waar hij begon samen te werken met de twaalf jaar oudere fysicus Crick. Tegelijkertijd werkte de chemicus Rosalind Franklin aan King’s College in Londen aan het onderzoeken van het DNA-molecuul. Zij was een van de beste kristallografen ter wereld, en haar zeer exacte afbeelding “Fotografie 51”, gemaakt in mei 1952, was cruciaal voor de doorbraak.
Rosalind Franklins collega Maurice Wilkins toonde de foto aan Watson en Crick zonder haar toestemming. Wilkins ontving later de Nobelprijs samen met hen, maar Rosalind Franklin niet. Zij overleed aan eierstokkanker op 37-jarige leeftijd in 1958, en de prijs wordt niet postuum uitgereikt.
Watson en Crick hebben ook kritiek gekregen voor het niet voldoende verwijzen naar het werk van Franklin. In “Dubbelspiralen” schrijft James Watson neerbuigend over haar uiterlijk, kleding en gebrek aan lippenstift, en dat “het niet mogelijk is om de gedachte los te laten dat de beste plek voor een feminist in het lab van een andere onderzoeker is”.
Tegelijkertijd hebben andere vrouwelijke wetenschappers getuigd over hoe James Watson hen steunde en aanmoedigde aan het begin van hun carrière, in een tijd waarin weinig anderen dat deden.
James Watson overleed nu in november, 97 jaar oud. In de laatste decennia heeft hij veel controversiële uitspraken gedaan en heeft hij een steeds meer bezoedeld imago gekregen.
In het late jaren ’90 stelde hij dat als we het gen voor seksuele geaardheid kunnen vinden, toekomstige moeders de mogelijkheid zouden moeten krijgen om abortus te plegen op foetussen met genen voor homoseksualiteit. Tien jaar later zei hij tegen het Sunday Times Magazine dat hij niet veel hoop had voor de ontwikkelingen in Afrika, omdat dit ervan uitging dat “hun intelligentie dezelfde is als de onze”, en dat iedereen “die met zwarte werknemers werkt, ontdekt dat dit niet waar is”.
Deze opmerkingen leidden ertoe dat hij een lopende boeklancering moest stopzetten en zijn functie als onderzoeksleider aan het Cold Spring Harbor Laboratory (CSHL) moest neerleggen.
Vier jaar later weigerde Watson om afstand te nemen van zijn uitspraken over huidskleur en intelligentie in een Amerikaanse tv-documentaire. Zijn oude onderzoeksinstituut CSHL ontnam hem vervolgens al zijn eretitels en onderscheidingen, met de opmerking: “De uitspraken van Dr. Watson zijn verwerpelijk, missen wetenschappelijke basis en vertegenwoordigen op geen enkele manier de opvattingen van CSHL, zijn bestuur, leden, personeel of studenten. Het laboratorium veroordeelt het misbruik van wetenschap om vooroordelen te rechtvaardigen.”
James Watsons nalatenschap is dus in hoge mate gemengd. Misschien was hij zich er vroeg van bewust dat het zo zou kunnen eindigen. In zijn toespraak op het Nobelbanket in 1962 merkte hij op dat hij en zijn medewinnaars Francis Crick en Maurice Wilkins vaak als ondraaglijk, moeilijk en vreemd werden ervaren, zelfs door elkaar. Maar hij vervolgde: “Het is erg belangrijk (…) om te onthouden dat de wetenschap niet op zichzelf staat, maar wordt gemaakt door zeer menselijke mensen.”
