Klimatologische observaties van de afgelopen jaren onthullen een fenomeen dat tot nu toe in de periferie van de Europese meteorologie bleef: dunne, maar opvallend effectieve vochtstromen die afkomstig zijn van de Kaspische Zee. Deze stromen doorkruisen de Kaukasus en bereiken de Balkan via de Zwarte Zee. Hoewel ze niet dezelfde schaal hebben als de klassieke atmosferische rivieren boven de Stille Oceaan, is de impact op de regio veel significanter dan eerder werd gedacht.
De rol van de Kaspische Zee
De Kaspische Zee is een unieke watermassa met een eigen microklimaat. De warme oppervlakte, vooral in de herfst en het begin van de winter, genereert aanzienlijke hoeveelheden vocht. Dit vocht komt in een stroom terecht die vaak naar de Kaukasus wordt geleid door een gematigd, maar constant west-Aziatisch windpatroon. De cruciale factor is dat deze vochtige stroom niet volledig wordt verspreid tijdens de passage door de Kaukasus.
Hoe vocht de Kaukasus overleeft
Het Kaukasus-gebergte zou als een barrière moeten fungeren die dergelijk transport stopt, maar observaties tonen aan dat dit niet het geval is. Onder bepaalde omstandigheden stijgt het vocht omhoog langs de hellingen, passeert het bergpassen en valleien op grote hoogte, en wordt het aan de andere kant overgezet zonder volledig te worden uitgespoeld. Dit gebeurt omdat de laag waarin het vocht zich bevindt hoog genoeg is om bewustwording van orografisch ‘uitknijpen’ te vermijden, maar laag genoeg om verbonden te blijven met de circulatiepatronen in de Zwarte Zee.
De Zwarte Zee als versterker van het fenomeen
Wanneer de vochtstroom de Zwarte Zee bereikt, volgst het een nog beter georganiseerde route. Dit komt omdat de zee zijn eigen vocht toevoegt, wat zich mengt met dat van de Kaspische Zee. Hierdoor ontstaat een ‘dubbele aanvulling’ die de hoeveelheid waterdamp in de lagere en middenluchtlagen vergroot. Dit verklaart waarom er onder schijnbaar zwakke drukpatronen boven Bulgarije soms optreden:
- verdichte bewolking,
- onverwachte neerslag,
- verhoogde luchtvochtigheid,
- lokale activering van convectie.
Steeds meer satellietscenario’s tonen aan dat een deel van deze vochtigheid niet lokaal is, maar ‘in pakket’ van de Kaspische Zee komt.
Waarom het vocht niet op zijn weg wordt verspreid
De stroom blijft stabiel om twee belangrijke redenen:
- De afwezigheid van sterke winden in de bovenste luchtlagen die het zouden kunnen opsplitsen.
- Een geleidelijke thermische gradient tussen de Zwarte en Kaspische Zee.
Beide zeeën dienen als warmtebronnen in de koude seizoenen, wat de vochtige stroom stabiliseert. Hoe zwakker de dynamiek ‘van boven’ is, hoe stabieler deze verborgen atmosferische rivieren worden.
Een nieuwe bijdrage aan neerslag in Bulgarije
Onderzoek toont aan dat op sommige dagen tot 20-30% van de vochtigheid die bijdraagt aan neerslagprocessen in Noord- en Oost-Bulgarije mogelijk van Kaspische oorsprong is. Dit omvat:
- lage wolken,
- lichte regen,
- lichte sneeuwval onder geschikte temperaturen,
- vocht die fronten en convectieve processen voedt.
Bijzonder duidelijk is dit waar te nemen tijdens:
- de late herfst,
- winterverwarmingen,
- het vroege voorjaar.
In tijden wanneer de lokale atmosfeer droog is en de weersvoorspelling een ‘lage kans op neerslag’ aangeeft, kunnen deze atmosferische rivieren de balans verschuiven. Dit nieuwe vochtkanaal maakt weersvoorspellingen moeilijker, omdat het vocht dat de regio bereikt, niet deel uitmaakt van de gangbare westerse of mediterrane processen.
Om dit tijdig te herkennen, is het nodig om gebruik te maken van:
- hoogfrequente satellietdata,
- analyses van geïntegreerde waterdamp,
- modellen die in staat zijn vocht in de middenluchtlagen te volgen.
Het negeren van deze factor kan leiden tot onderschatting van neerslag of een verkeerde beoordeling van de bewolking. De opwarming van de Kaspische en Zwarte Zee creëert omstandigheden waarin dit type atmosferische rivieren frequenter, langer en vochtiger kan worden. Modellen tonen aan dat de regio de komende decennia wellicht nog afhankelijker van hen kan worden, vooral tijdens de winter- en overgangsseizoenen. De Balkan krijgt een nieuw klimaatkanaal — en dit verandert ons begrip van de oorsprong van de neerslag in de regio.
